اعتدال درنفی خشونت

چراغی که به خانه رواست...

مهدی غنی

درقطعنامه پیشنهادی آقای روحانی به سازمان ملل  انواع خشونت محکوم شده و از دولت ها خواسته شده مانع شکل گیری رفتارهای خشن و افراطی در حوزه های مختلف شوند. دربند 4 از دولت های عضو می خواهد برای جلوگیری از خشونت های فرقه ای و افراط گرایی به ترویج گفت وگو در جوامع خود بپردازند. این قطعنامه تدبیری است از  مشی اعتدالی دولت یازدهم برای حل مخاصمات سیاسی و قومی و مذهبی موجود جامعه بشری. اما نکته ای را هم باید یادآوری کرد و آن رعایت اعتدال در تفسیر و  اجرای همین قطعنامه است. برخی چنان از عدم خشونت سخن می گویند که  دفاع در برابر تجاوز و ظلم و بیداد هم مصداق آن شمرده شده و تقبیح می شود. عدم مرزبندی در این زمینه عملا" به سود متجاوزان و مستبدان تمام می شود. ازیاد نرفته است زمانی که صدام حسین با ارتش بعث به خاک ایران حمله کرد و با اشغال سرزمین ما، به کشتار مردم بی گناه و بیدفاع پرداخت و رؤیای جداکردن بخش هایی از میهن اسلامی را درسرمی پروراند، ما چه باید می کردیم؟ گرچه صدام خود به سرنوشت محتوم همه دیکتاتورها دچارشد و با خفت مرد، اما هنوزآثار آن تجاوز بر جای جای خاک میهن ما و مهم تر بر تن و جسم جانبازان ما برجاست.

زمانی که اسرائیل به خانه و کاشانه فلسطینیان یورش برده و برسرآنان آتش می ریزد، شهروندان فلسطینی چه می توانندکرد؟

آن دوران که فرانسه و امریکا هزاران تن بمب را برسر مردم قهرمان ویتنام می ریختند و به وطن آنها تجاوز کردند آنها چه برخوردی می بایست می کردند؟

آیا دفاع رزمندگان ما در برابر متجاوزین بعثی هم مصداق خشونت و ناشایست است؟ آیا مبارزات مردم ویتنام، فلسطین، ایرلند، تونس، یمن و..... با ظلم و تجاوز و استبداد هم باید به عنوان مصادیق خشونت و افراطی گری نفی و محکوم شود؟

مشی اعتدالی اقتضا دارد که  با مسأله عدم خشونت هم برخورد افراطی و مطلق گرایانه صورت نگیرد. همه جوانب امر سنجیده شده و میان آن که ظلم و بیداد و تجاوز را آغاز می کند با آن که به دفاع برمی خیزد تفاوت ماهوی قائل شویم و حکم کلی نکنیم.

بنابراین لازم است که واژه های به کاررفته چون افراط گرایی، بردباری، عدم خشونت، اعتدال و... تعریف و مرزبندی شود تا از آن سوی بام نیفتیم.

یک بام و دوهوا

امروز جهان غرب با یک موج افراط گرایی مذهبی و خشن مواجه است. این موج فزاینده در اغلب کشورهای اسلامی که صاحبان منابع نفت و گاز عظیمی هستند درحال گسترش است و به درون جوامع غربی نیز رسوخ یافته و نگرانی آنها را تشدید کرده است. طبیعی است که آنها از مبارزه با این موج افراط گرایی و خشونت استقبال می کنند. اما گرچه خشونت های بی رویه ای  که تحت لوای القاعده، طالبان، تکفیری یا سلفی  و یا هر اسم دیگری که انجام می شود قابل دفاع نیست، اما نمی توان نادیده گرفت که چه عواملی در شکل گیری و راه اندازی این امواج نقش داشتند. امروز عناصرافراطی که بنادر لیبی را در اختیار گرفته و موجب شده اند صادرات نفت لیبی به یک دهم کاهش یابد و حتی امنیت کنسولگری امریکا در لیبی را هم به خطرانداخته اند، به عنوان تروریسم محکوم می شوند، اما حمله ناتو به لیبی با بمب و موشک و تخریب این کشور حرکت آزادیبخش تلقی می شود.

مقابله با خشونت کار بسیار پسندیده ای است اما کسی باید سخن از عدم خشونت بگوید که گزینشی برخورد نکند. هرجا پای منافع بود خشونت مجاز باشد و هرجا منافع به خطر افتد داد از مبارزه با خشونت و تروریسم و ....سردهد. قدرت هایی که از تجاوز به افغانستان، عراق، لیبی، بحرین و... حمایت کردند چگونه می توانند از عدم خشونت سخن بگویند. چگونه می توان از یاد برد که طالبان را چه قدرت هایی تقویت کردند و پر وبال دادند تا با شوروی متجاوز به افغانستان وارد نبرد شوند!

دزدی یک دوچرخه را درخیابان دزدیده بود، صاحب دوچرخه وقتی متوجه شد دنبالش دوید و فریاد می زد مردم دزد را بگیرید. دزد هم سوار دوچرخه شده و فریاد می زد آی دزد، آی دزد... مردم راه باز می کردند تا او به مقصد برسد. امروز ما شاهد نوعی فرصت طلبی و دوگانگی در زمینه مبارزه با خشونت هستیم. ارتشی در یک کشور دولت قانونی را سرنگون می کند، بعد مبارزات مردم معترض را به عنوان خشونت و افراطی گری محکوم و سرکوب می کند. قدرت هایی به یک کشور حمله نظامی می کنند سپس مقاومت مردم را به عنوان تروریسم معرفی می کنند. دیکتاتوری سال ها با زندان و سرکوب و شکنجه حکومت کرده، اما مقابله و مبارزه مردم را مصداق خشونت و افراط گرایی می شمرد. با این سیاست های یک بام و دوهوا نمی شود به جامعه عاری از خشونت دست یافت. البته وجود این ضایعه، نباید نافی تلاش ما برای رفع خشونت از جامعه بشری شود، اما ما باید هوشیارانه مراقب باشیم در دام این دوگانگی نیفتیم.

نسبت خشونت ودیانت

با ورود دینداران به عرصه سیاست و قدرت، مقوله نسبت دیانت با خشونت هم  اهمیت فوق العاده یافته است. بطوری که برخی برآن شده اند که با جدایی مذهب از سیاست، خشونت نیز از میان خواهدرفت. درحالی که تجربه تاریخی نشان می دهد همانگونه که به نام دین خشونت و قساوت های بسیاری صورت گرفته است، همچنان در دوره هایی دین و رهبران دینی پیام آور صلح و آرامش و محبت و نوعدوستی بوده اند. اگر نئوکان ها و بوش پسر در امریکا با حمایت کلیسا آن همه جنگ و خونریزی در جهان به راه انداخت، درامریکای لاتین کشیشان و مسیحیان مبارز به حمایت مردم برخاستند و با دیکتاتوری های خشن مقابله کردند و قرائت دیگری از مسیحیت با عنوان الهیات رهایی بخش ارائه نمودند. اگر صهیونیست ها با پشتوانه خاخام های یهودی اسرائیل را سرپا کردند، یهودیان مبارز و بیداری هم هستند که در کنار برادران مسیحی و مسلمان با صهیونیسم مبارزه می کنند. در حوزه اسلام هم شاهد این گرایش ها و قرائت های مختلف هستیم. یکی با اتکا به اسلام به حذف غیرخود می رسد، و یکی در جذب دگراندیشان می کوشد. یکی اسلام را در تبدیل معاند به دوست می داند و دیگری تاراندن دوستان به جرگه دشمنان را نشان دینمداری می شمرد. بنابراین حکم کلی که دیانت مؤید و مولد خشونت است همانقدر غیرعلمی و غیرواقعی است که به کلی منکر تولید خشونت از سوی دینداران شویم.

البته خشونت مذهبی ویژگی های خاص خودش را دارد. خشونت گاهی آشکارا برای کسب قدرت و یا تداوم آن به کار می رود، زمانی در خدمت فزون طلبی و مال اندوزی درمی آید و گاهی ناشی از یک بیماری و عقده روانی است. اما وقتی همین انگیزه ها با رنگ و لعاب مذهب تزیین می شوند، تقدس می یابند. لذا مهم ترین ویژگی خشونت مذهبی همین مشروعیت یافتن  و حق پنداری آن است که آن را از سایر رفتارهای خشن متمایزمی کند.

خشونت تقدیس شده  نزد معتقدین، نه تنها کاری زشت و ناپسند نیست، بلکه به عنوان فریضه و امری خداپسندانه تلقی شده و عامل آن خود را قهرمان و نجات دهنده می پندارد، گویی هر چه شدیدتر و بیشتر خشونت ورزد، مؤمن تراست. دوران قرون وسطی و حاکمیت سیاسی کلیسا دراروپا یکی از شواهد تلخ خشونت مذهبی است. در آن دوران کشیشان به خود حق می دادند آدمیان را تنها به این دلیل که بخشی از باورها و تفکرات کلیسا را قبول نداشتند به سختی مجازات کنند.

اما نکته ظریفی در مقوله خشونت مذهبی نهفته است که عموما" مغفول واقع می شود. کسانی که خشونت ورزی را با مذهب پیوند می زنند، آیا به مذهب به عنوان سرمشق و الگو می نگرند و رفتارخود را از متن مذهب الهام گرفته اند یا برای توجیه اعمال خودخواسته و مشروعیت بخشیدن به رویکرد خود بدان متمسک می شوند؟

واقعیت این است که ادبیات ادیان و مذاهب مختلف آنقدر گسترده و پردامنه است که هرکس می تواند گوشه ای از آن را گزینش کرده و با نوعی مشابه سازی، عملی نامربوط را دینی و مقدس جلوه گرسازد. بخشی را پررنگ کرده و بخشی از دین را که چه بسا اهمیت بیشتر دارد مغفول گذارد. این عارضه همواره در ادیان مختلف تکرارشده است.  پیامبران همواره  با این جریان مقدس مآب برخورد انتقادی داشته اند و این نشان می دهد این عارضه ریشه های کهنی دارد.

در انجیل متی باب 23 سخنانی از عیسی مسیح نقل شده که رفتار این قشر را مورد نکوهش و انتقاد قرارداده است. در فرازهای 23 تا 26 این باب می خوانیم: "وای بر شما ای علمای دین و فَریسیان ریاکار! شما از نعناع و شِوید و زیره ده‌یک می‌دهید، امّا احکام مهمترِ شریعت را که همانا عدالت و رحمت و امانت است، نادیده می‌گیرید. اینها را می‌بایست به‌جای می‌آوردید و آنها را نیز فراموش نمی‌کردید. ای راهنمایان کور! شما پشه را صافی می‌کنید، امّا شتر را فرو می‌بلعید!

«وای بر شما ای علمای دین و فَریسیان ریاکار! شما بیرون پیاله و بشقاب را پاک می‌کنید، امّا درون آن مملو از آز و ناپرهیزی است. ای فَریسی کور، نخست درون پیاله و بشقاب را پاک کن که بیرونش نیز پاک خواهد شد".

طبیعی است وقتی به جای خدای واحد که الهام بخش عدالت و رحمت و وحدت است مسائل سلیقه ای و گزینشی بنشیند اختلاف و کشمکش آغاز می شود و هرکس خودرا حامل حقیقت و دیگری را دشمن آن می شمرد. خشونت از اینجا به میدان می آید. چنین اقشاری را علیرغم ادعایشان نمی توان نماینده و شاخص دینداری شمرد. در نسبت خشونت ودیانت به ادعاها نمی توان بسنده کرد و باید پژوهشی عمیق تر و ریشه ای تر صورت گیرد تا رویکرد هر آیینی مشخص شود. به راستی چرا پیروان ادیان که همه از خدای واحدی سخن می گویند، نمی توانند جبهه متحدی با محوریت همین اعتقاد مهم تشکیل دهند؟ کما اینکه قرآن(64 آل عمران) غیرمسلمانان را به اتحاد حول "کلمه سواء- نقطه مشترک" و فرو گذاری غیرآن فرامی خواند. درحالی که عملا" شاهدیم برخی پیروان ادیان و مذاهب با یکدیگر خصومت و خشونت می ورزند. شاید میان خدایی که می شناسند با خدای واقعی وحدت بخش تفاوت باشد. به نظر می رسد بدون بازنگری در این موضوع این مقوله همچنان ابتر خواهندماند. مبحثی که در این مختصر نمی گنجد.

گفت وگو

در جای جای قطعنامه علیه خشونت از ترویج فرهنگ گفت وگو برای رفع خشونت و نفی کینه  و نفرت میان اقشار مختلف سخن به میان آمده است.  بی تردید این راهکار می تواند در تفاهم و نزدیک کردن اندیشه های مخالف به یکدیگر کمک کند، اما از آنجا که ایران پیشنهاد دهنده این قطعنامه است جادارد خود نیز از اولین مجریان و عاملان آن باشد. بنابراین انتظار می رود برای جدی شدن این قطعنامه  دولت و مقامات عالیه بستر گفت وگو را در داخل کشور فراهم کنند و سازو کارهایی پیش بینی نمایند تا میان ادیان و مذاهب مختلف، اقوام و فرهنگ های متفاوت در داخل کشور گفت وگو و تبادل افکار آغاز گردد تا نتایج مثبت و چشمگیر آن برای جهانیان سرمشق شود. بویژه آن که تنوع فرهنگی و قومی و دینی کشور ما از یک سو و فرهنگ قران که  مجادله احسن – نیکوترین گفت وگو- را در برخورد با دگراندیشان توصیه می کند از سوی دیگر اقتضا می کند ما پرچمدار و عامل ترویج این گفت و گو باشیم. چه نیکوست که پس از تصویب این قطعنامه در سازمان ملل، اکنون دولت اعتدال وتدبیر آئین نامه اجرایی این قطعنامه را برای داخل کشور و درون خانواده بزرگ ایران ارائه کرده و محقق نمایند.  مسلما" در مسیر همین گفت وگوهاست که رویکردهای افراطی و خشونتگرای مذهبی تعدیل یافته و رحمانیت و محبت خداوند را به یاد می آورند. از قدیم هم گفته اند چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است. 

 منتشرشده در روزنامه شهروند