عارضه ضديت- آسيب شناسي مبارزات ضد سلطنت

تجربه اي براي نسل امروز

دوست جواني مي گفت شما كه در سن ما بوديد به حرف بزرگترهايتان گوش نداديد و انقلاب كرديد، اكنون چطور توقع داريد ما جوانترها گوش به فرمان بزرگترها باشند؟ به او مي گويم اساس حرف درست است اما اين استدلالت به معني تكرار همان كاري است كه ما كرديم و اين دنباله روي و تقليد كار بزرگترهاست و نقض همان نتيجه اي است كه مي گيري.

با شگفتي مي گويد يعني گوش به فرمان و مطيع نسل شما باشيم و شرايطي كه نسل شما براي ما ساخته است تحمل كنيم و دم برنياوريم؟

مي گويم راه ديگري هم وجود دارد كه دنباله رو نسل گذشته نشوي و خودت سرنوشت خود را تعيين كني و يك گام به پيش برداري. شتابزده پاسخ مي خواهد. مي گويم تنها راه درس گرفتن از تجارب گذشته است. در غير اين صورت راه رفته را تكرار خواهي كرد. چند دهه بعد باز به همين نقطه مي رسي كه امروز درآن هستي با اين تفاوت كه دنيا چندين گام به پيش رفته است.

حتي اگر نسل پيشين شما اشتباه كرده باشد شما حق نداريد همان اشتباه را تكراركنيد. وجدان عمومي تنها در صورتي شما را مؤاخذه نخواهد كرد كه شما اشتباهي تازه و نو مرتكب شويد. اين سخن را از مرحوم شهيد بزرگوار كاظم ذوالانوار درگوش جان دارم كه بزرگي بزرگان به اين نيست كه اشتباه نكرده اند بلكه به اين است كه از هراشتباه درسي تازه گرفته اند.

درهمين جا بايد به يك اشتباه ديگر نسل انقلاب اعتراف كرد. ما در انتقال تجربيات خود به نسل زنده، پويا و عاقلي كه در دامان انقلاب پرورده شد سستي كرده ايم. ما صرفا" به تمجيد يا توصيف - آن هم ناقص- گذشته پرداخته ايم. كاري كه جاذبه اش را با زمان از دست مي دهد. اما از نسلي كه خود را پيشروتر از گذشتگان مي داند نيز اين انتظار هست كه چشم بسته پيش نرود. راه طي شده را نيازمايد، كه گفته اند كسي كه آزموده را بيازمايد پشيماني بر او رواست.

راه طي شده

يكي از ويژگي هاي حاكم بر ذهن و رفتار بخشي از نسل ما در انقلاب عليه شاه ضديت با نظام حاكم بود. همين جا فاش بگويم كه منظور اين نيست كه مبارزه با رژيم پهلوي اشتباه بود، سخن در شيوه مبارزه است. رفتار شاه، ساواك و دستگاه حاكمه به نحوي بود كه جايي براي منتقد باز نمي گذاشت. ساواك هيچ نداي مخالفي را برنمي تافت. هر فرد غير موافقي را دشمن مي شمرد. اين رفتار در دل مخالفان تخم كينه مي كاشت. نتيجه آن شد كه آنچه از سوي نظام شاهنشاهي صادر مي شد در نظر ما نادرست و انحرافي و ضد ملي و باطل جلوه مي كرد. نيازي به بررسي نبود. هم عملكرد و هم پيدايش رژيم اين حالت را در آحاد ملت تثبيت مي كرد.

پدرش با كودتا سركار آمده بود. بعد از به قدرت رسيدن و قلع و قمع رقيبان و مخالفان، مجلسي تشكيل داد و رأي مشروعيت سلسله پهلوي را از آن گرفت. محمدرضا هم خودش در كتاب مأموريت براي وطنم گفته بود كه در شهريور 1320 متفقين صلاح ديدند من باشم. هيچكدام با رأي و نظرمردم نيامدند. در آن دوران اكثريت مردم هم براي خود نقشي قائل نبودند كه حكومت تعيين كنند. اما حاكميت هم در پيدايش مبناي درستي نداشت و هم در رفتار با مردم چنان عمل نكرده بود كه رضايت عامه را جلب كند. لذا به تدريج نوعي ضديت با رژيم درميان مخالفان و مردم شكل گرفت.

بگذاريد اول ضديت را با هم معني كنيم. گاهي ما به رفتار يا افكار كسي انتقاد داريم، اما گاهي با وجودش مخالفيم. اصلا" چشم ديدنش را نداريم. ضديت با او همه ذهن و وجود ما را فراگرفته است. حتي اگر بگويد ماست سفيد است اكراه داريم بپذيريم. در او هيچ نقطه مثبت و قوتي نمي بينيم. دراين حالت مبناي تصميم گيري، تفكر وانديشيدن و احساس ما، كنش طرف مقابل است. از خود اساس و مبنايي جز ضديت و عكس العمل نسبت به او نداريم.

براي مرزبندي بيشتر شايد لازم باشد چند نمونه تاريخي را به ياد آوريم. در تاريخ اسلام نمونه اي در جنگ خندق گفته شده است كه قابل تأمل است. اهالي مكه لشكري تدارك مي بينند و براي اشغال مدينه و انتقام از حضرت محمد و پيروانش اين شهر را محاصره مي كنند. ابتداي جنگ، طبق رويه مرسوم جنگ تن به تن صورت مي گيرد. پهلواني از متجاوزين به نام عمرو بن عبدود پيش مي آيد و هماورد مي طلبد. سرانجام حضرت علي رو در روي او قرارمي گيرد. بعد از مدتي نبرد عمرو از پا در مي آيد و به زمين مي افتد. حضرت علي طبق رسم جنگاوري، روي سينه او مي نشيند تا ضربه آخر را به او بزند. عمرو آب دهانش را به صورت علي مي اندازد. ناظرين با كمال شگفتي مي بينند علي برخاست و دور ميدان قدم زد و پس از چند دقيقه دوباره به سروقت عمرو آمد. از او پرسيدند چرا چنين كردي؟ گفت وقتي او آب دهان به صورتم انداخت، خشمگين شدم و كينه اش به دلم افتاد. برخاستم و قدري قدم زدم تا مبادا از روي خشم و كينه شخصي با او برخورد كرده باشم.

نمونه ديگر از تاريخ معاصر هند است. نقل از مرحوم گاندي است كه گفت من بيست سال با خود كلنجار رفتم كينه انگليسي ها را از دل بيرون كنم، تا بتوانم با استعمار انگليس مبارزه كنم.

نمونه نزديكتر از اين رويه نلسون ماندلا ست كه بعد از نزديك سي سال زندان زندانبانان و عواملي را كه در حق او ظلم كرده بودند بخشيد و فضايي نو در كشورش ايجاد كرد.

عوارض ضديت

ضديت با شاه به ضديت و نفي هر چيزي مي انجاميد كه به نحوي با او ارتباط و هماهنگي پيدا مي كرد. در آن زمان نظام حاكم براي مشروعيت و اعتبار دادن به خود بر تاريخ باستان ايران و ملي گرايي فرهنگي تكيه مي كرد. شاه خود را ثمره و ميراث بر طبيعي 2500 سال تمدن ايراني مي دانست و خود را به عنوان ادامه دهنده راه كوروش و نگاهبان تمدن كهن ايراني معرفي مي كرد. اين تبليغات از سوي حاكميت نتيجه عكس داشت. در مخالفان اين واكنش را دامن مي زد كه به نفي تمدن ايراني و تحقير آن بپردازد.

به تدريج اين ذهنيت شكل مي گرفت كه گذشته باستاني ما همانند همين رژيم شاه،‌ سراسر جنايت و سياهي و ديكتاتوري بوده است. اين روحيه در ماجراي جشن هاي 2500 ساله در سال 1350 به اوج خود رسيده بود. جوك ها و لطيفه هاي زيادي در اين زمينه ساخته شده و دهان به دهان پخش مي شد. بطور مثال مي گفتند رئيس جمهور مصر به شاه گفته بود در اهرام مصر ما باستان شناسان مقداري سيم كشف كرده اند كه نشان مي دهد تمدن مصري در آن زمان به نوعي تلفن مجهز بوده است. شاه در جواب گفته بود اين كه چيزي نيست، در تخت جمشيد ما هيچ سيمي يافت نشده كه نشان مي دهد تمدن ايراني در آن زمان به تكنولوژي بي سيم دست يافته است.

فضا به گونه اي بود كه هركس تندتر، كينه اي تر و خشن تر با حاكميت برخورد مي كرد مقبوليت بيشتري داشت و انقلابي تر شمرده مي شد. اما اگر كسي دعوت به مطالعه و تفكر و دور انديشي مي كرد به محافظه كاري و سازشكاري متهم مي شد.

درهمين فضا و با همان معيار ضديت بود كه وقتي دكترشريعتي برنامه حسينيه ارشاد را شروع كرد و برلزوم كارفكري و فرهنگي تأكيد كرد، مبارزين به ديده ترديد به كار او مي نگريستند. يكي به اين دليل كه رژيم برنامه او را تحمل كرده و كاري به او نداشت. ديگر اينكه او در سخنراني اش مستقيما" حاكميت را مورد حمله قرارنمي داد، كار او را تخطئه مي كردند.

هركتابي از سوي دستگاه حاكمه ممنوع مي شد حرص و ولع براي خواندن آن دوچندان مي شد. هرچه موافق يا منتسب به رژيم بود زشت و بد و هر چه مخالف بود زيبا و مطلوب شمرده مي شد. درحالي كه اين معيار واقعي نبود.

مهندس سحابي خاطره اي در اين زمينه نقل مي كردند كه قابل تأمل است: در زمان شاه در مناطق عشايري حكم كرده بودند كه در يك فاصله زماني حق ندارند بزهايشان را در مراتع بچرانند. آن زمان اين مسأله را ما چنين تحليل مي كرديم كه رژيم مي خواهد عشاير را نابود كند و بخاطر فشار به آنها چنين مقرراتي براي دام هايشان گذاشته اند. بعد از انقلاب در سازمان برنامه به پوشه هايي برخوردم كه نشان مي داد در مورد همين مسأله چرا كردن بزها در مراتع تحقيقاتي زيادي شده است. كارشناسان به اين نتيجه رسيده بودند كه بزها موقع چرا كردن گياهان را از ريشه در مي آورند و در نتيجه اگر بطور مستمر مراتع تحت چراي آنها باشد تمامي گياهانش از بين رفته و مرتع نابود مي شود. لذا براي حفظ مراتع اين مقررات را وضع كرده اند. هر اقدامي مثل سپاه دانش كه با همه كاستي هايش براي باسواد كردن روستائيان كار مفيدي بود كاري منفي و توطئه اي از جانب رژيم تلقي مي شد.

اين عارضه صرفا" به مبارزان و روشنفكران مربوط نمي شد بلكه توده مردم نيز ناخودآگاه در چنين فضاي ذهني و رواني به سر مي بردند. نگارنده در يك تجربه ملموس با اين مسأله روبرو شدم. در ماه هاي پاياني رژيم شاه، در تهران نزديك ميدان خراسان با چند نفر روبرو شدم كه تلاش مي كردند اتومبيلي را كه طايرهاي عقبش داخل جوي آب افتاده بود از چاله درآورند. من نيز به كمك آنها شتافتم. همه با هم يا علي و يا الله مي گفتند و زور مي زدند. ماشين تكاني مي خورد ولي از چاله درنمي آمد. تا اينكه سرانجام يكي از افراد گفت بگو مرگ برشاه، با شگفتي ديدم چنان نيرويي در اين چند نفر ايجاد شد كه ماشين نه تنها از چاله بيرون پريد بلكه چند متر هم جلوتر پرت شد.

اين پديده نشان مي داد كه انگيزه مردم از ضديت با حاكميت چندين برابر آرمان هاي مثبت و اهداف عاليه است. در جريان تظاهرات و درگيري هاي ماه پاياني انقلاب كافي بود مردم به كسي شك كنند كه ساواكي است، با تمام وجود مي خواستند انتقام همه خون ها و شهيدان را از او بگيرند. دعوت به آرامش و عدم خشونت از نظر جوان هاي پرشور، سخني مشكوك و توطئه آميز جلوه مي كرد.

پس از پيروزي انقلاب

اين گرايش كه در ذهن و خلقيات مبارزين رسوب كرده بود بعد از سرنگوني شاه نيز عوارض منفي خود را نشان داد. بعد از پيروزي نيز برخي براين گمان بودند كه هر آنچه رنگ و بوي رژيم سابق داشت بايد نيست و نابود شود. از جمله مسائلي كه بعد از پيروزي مطرح شد مسأله انحلال ارتش بود. برخي گروه هاي سياسي با همان ذهنيت معتقد بودند ارتش سراپايش طاغوتي و شاهنشاهي است و بايد كلا" از بين رفته و ارتشي تمام خلقي تشكيل شود.

برخي تندروان بر اين باور بودند كه كليه صنايع و كارخانجات آن دوران كه توسط سرمايه داران و مديران بخش خصوصي اداره مي شد بايستي مصادره شده و همه مديران آن طرد و نفي شوند.

ضديت و كينه نسبت به حاكميت به حدي بود كه هر خبر و شايعه اي و لو نادرست چنانچه عليه رژيم بود مقبول افتاده و به عنوان واقعيت پذيرفته مي شد و دهان به دهان مي گشت. مثلا" زماني كه خانه سرهنگ زيبايي را در خيابان بهار مردم اشغال كردند خبرهاي زيادي در ميان مردم پخش شد. گفته شد آنجا شكنجه گاه مخفي ساواك بوده است و چندين گوني ناخن كشيده شده در محل كشف شده است. مي گفتند در دخمه ها و سياه چال هايي كه آنجا بوده مقدار زيادي جمجمه و استخوان آدم پيدا شده است. اين شايعات به سرعت پخش شد و بدون هيچ ترديدي در اذهان عمومي مقبول مي افتاد.

كمتر كسي به اين فكر مي كرد كه چندين گوني ناخن مربوط به چندهزار آدم مي شود و در چه فاصله زماني كشيدن ناخن اين تعداد آدم امكان پذير است. گذشته از آن برفرض كه چنين كاري انجام شده باشد چرا اين ناخن ها را در گوني ريخته و نگهداري كرده اند. مگركلكسيون ناخن داشتند. به ياد دارم همان زمان دوستاني كه از زندان آزاد شده بودند چنين خبري را تكذيب مي كردند ولي مردم نمي پذيرفتند. زندانيان مي دانستند رهبران اصلي سازمان هاي چريكي را دركجا و با چه شيوه هايي شكنجه كرده اند و چنين خبري بلحاظ عملي نادرست و نامعقول است.

آمار كشته شده ها در تظاهرات و درگيري هاي خياباني نيز يكي ديگر از نمادهاي اين ضديت بود. هركس رقم بيشتري مي گفت درست تر به نظر مي رسيد.

اين رويه عوارض منفي زيادي داشت. كنشگري كه مبنايش ضديت با حاكميت بود و نه اصول و آرمان هاي اثباتي و يا مشي مستقل خود، رفتار و كنش خود را از روي رفتار و كنش رژيم تعيين مي كرد. در نتيجه در برخي موارد تابع و دنباله رو آن مي شد، چيزي كه به شدت از آن پرهيز داشت.

برخي كه مبارزه و انقلاب را در ضديت خلاصه مي كنند شايد از بازگويي اين نكته ها به غلط چنين برداشت كنند كه نفي ضديت و كينه ورزي نسبت به حاكميت شاه نفي مبارزه با آن است. درحالي كه ميان مبارزه و حتي انقلاب با ضديت مي توان مرز قائل شد. مي توان براي امري اثباتي و آرماني بلند مبارزه كرد و موانع رسيدن به آن را نيز از سر راه برداشت. اما برداشتن موانع خود هدف نيست.

يكي ديگر از عوارض اين رويه اين بود كه ضديت به عنوان يك مرام و خصلت و خلق و خوي در عاملين تثبيت شده بود. هويت اين افراد با ضديت معني مي شد. احساس وجود در ضديت با شاه تحقق مي يافت. پس از سرنگوني شاه به نوعي سرگرداني و خلأ هويتي دچار مي شدند كه براي رفع آن بايد دشمني ديگر براي ضديتي جديد جايگزين مي كردند.

برخي تحليل گران معقتدند ضديت با يك انحراف باعث مي شود بطور ريشه اي با آن مبارزه نشود. برخي با استبداد مبارزه مي كنند و برخي با مستبد ميان اين دو تفاوتي بسيار ريشه اي وجود دارد. كسي كه با استبداد مبارزه مي كند اين انحراف را در هركجا ببيند چه دوست و چه دشمن برنمي تابد. با تفكر و شيوه هاي استبدادي مخالف است، شيوه هايي كه چه بسا خود نيز بدان دچار شود. اما كسي كه با مستبد مي جنگد مي تواند خود يك مسبتد بالقوه باشد. ضديت با يك انحراف به نوعي ضديت با يك مصداق است نه با يك رويه. اين بزرگترين آفت اين عارضه است.